Kıymetli Evrak Nedir? Çeşitleri Nelerdir?

Kıymetli Evrak Tanımı

Türk Ticaret Kanunu madde 645; “Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki, bunların içerdikleri hak, senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi başkalarına da devredilemez.” şeklinde kıymetli evrağın tanımını yapmıştır. Bu tanım doğrultusunda kıymetli evraktaki hak senede sıkı sıkıya bağlıdır ve senetten ayrı şekilde ileri sürülemez. Kanun hem tanımını yapmış hem de kıymetli evrak türlerini tek, tek saymıştır çünkü ticari hayatın işleyişinde oldukça önemli bir konuma sahip olan bu evrağın hem tedavül kabiliyeti hem de işleyişi hızlandırması bakımından bu tür evraklara duyulan güven korunmalıdır. Sıkı şekil şartlarına sahip olması da bundan mütevellittir.

Kıymetli Evrağın Unsurları

A. Senet:

Kıymetli evraktan bahsedebilmek için her şeyden önce bir senedin varlığından bahsetmek gerekmektedir. Hukuki bir olayı belgeye dökmek maksadıyla resmi kurumca veya borç altına giren kişice düzenlenen ya da onaylanan belgelere senet denir. Bu senedi borç altına giren kişi kendi aleyhine hak doğuracak şekilde düzenler.

B. Devredilebilir Hak:

Hak ve senet kural olarak birbirinden ayrılamaz nitelikte olduğu için kıymetli evrağa konu olacak hakkın devredilebilir nitelikte olması gerekmektedir. Devir kabiliyetine hâsıl olmayan veya kamu hukukuna dâhil haklar kıymetli evrağın konusunu oluşturamaz. Kıymetli evrağa konu olabilecek devredilebilir haklara örnek vermek gerekirse, eşya hukuku kaynaklı ayni haklar, bir alacak veya ortaklık hakkı sayılabilir.

C. Hakkın Senede Bağlılığı:

Kıymetli evrakta senet ve içerdiği hak birbirinden ayrılmaz. Ayrı şekilde ileri sürülemez senet ve içerdiği hak arasında sıkı bir bağ mevcuttur. Bunun neticesinde eğer senet öne sunulursa hak elde edilecek, hak yerine getirildiyse de senet teslim edilecektir. Kıymetli evraktaki hakkı talep eden, senedi “ibraz” etmek ve hakkın yerine getirilmesi karşılığında senedi “teslim etmek” zorundadır (TTK m. 646/1). Buna mukabil borçlu da borcunu, kıymetli evrakı ibraz eden meşru hamile ifa etmek mecburiyetindedir (TTK 646/1).

D. Tedavül Yeteneği:

Kıymetli evrak türüne göre farklı devir şartları öngörülmüş olsa dahi bu farklılıklar kıymetli evrağın devir yeteneğini değiştirmez veya azaltmaz. Kıymetli evrağı adi senetten ayıran önemli farklar bir tanesi tedavül yeteneğidir.

Kıymetli Evrak Çeşitleri Nelerdir

Kıymetli evrak;

• Senetteki Hakkın Çeşidine Göre
• Hakkın Senetten Önceki Varlığına Göre
• Düzenlenmelerine Sebep Olan Hukuki İşlemle İlgilerine Göre
• Hak Sahibi Tespitine Göre
• Kambiyo Senetlerine Benzeyen Senetler, olarak 6 ayrı çeşide sahiptir.

A) Senetteki Hakkın Çeşidine Göre;

yapılan sınıflandırma kendi içinde farklı çeşitlere sahip kıymetli evraklar içermektedir.

• Alacak hakkına bağlı oluşturulan kıymetli evraklar bu grubun ilki ve en yaygın olarak işlem gören türüdür. Bunlar para senetleri olarak da geçer ve poliçe, bono, çek ve tahviller bu gruba dâhildir.
• Eşya hukuku dâhil olmak üzere ayni bir hakkı içeren kıymetli evraklardır ve emtia senetleri de denir. Bu evraklar, evrak sahibine taşıyıcı veya umumi mağazada yer alan malların teslimi talep etme yetkisi verir. Aslında emtia senetleri ayni bir hak doğurmamasına karşın devredilmeleri eşya hukukuna özgü sonuçlar ihdas eder.
• Hisse senetleri; sermayesi paylara bölünebilen şirketlerde pay sahipliğini ve sermaye payını göstermeye yarar. Sadece Anonim Şirket ve hisseli Komandit Şirketler tarafından çıkarılmış senetler kıymetli evrak niteliğine haizdir. Diğerleri kıymetli evrak değildir.

B) Hakkın Var Olma Zamanı;

yani hakkın ne zaman doğduğuna göre kıymetli evrağın çeşidi belirlenir.

• Kurucu senetler olarak bilinen, evrağın düzenlenmesiyle ilgili hakkın birlikte ortaya çıktığı senetlerdir.
• Açıklayıcı senetler de ise hak senet ortaya çıkarılmadan önce de vardır ve senedin düzenlenmesi o hakkın açıklanması sonucunu doğurur bu noktadan sonra artık hak ve senet birbirinden ayrılmazlar.

C) Düzenlenmesine Sebep Olan Hukuki İşleme Göre;

• Soyut kıymetli evraklar onu doğuran sebepten etkilenmeden bağımsız olarak 3. kişilere devri sağlanabilen evraklardır. Bu sayede evrak sahibi elinde olan senede dayanarak ihtilaf durumunda savunma yapabilir senedin temeli olan ilişkiyi açıklaması gerekli değildir.
• İlli kıymetli evrakta ise, senedin oluşturulmasında yatan sebep ile senet arasında bir ilişki mevcuttur ve temelde yatan hakkı sınırlayıcı unsurlar sendi de sınırlar. Aralarında illi bir ilişki mevcuttur.

D) Hak Sahibinin Tespitine Göre Yapılan Ayrımda İse;

nama yazılı, emre yazılı, hamiline yazılı senetler olarak sınıflandırma yapılmıştır.

• Nama yazılı senette, belli kişi namına yazılı olmalı ayrıca da “emrine” ifadesine yer verilmemiş olması gerekir. Ayrıca kanunen emre yazılı senetlerden olmamalı lakin yine de kanunda emre yazılı olarak düzenleneceği belirtilen senetlerin nama yazılı hale getirilmesi isteniyorsa “emre yazılı değildir, nama yazılıdır” şeklinde kayıt düşülmesi gerekir. Nama yazılı senetlerin devri için ise, yazılı devir beyanında bulunulması ve temlik anlaşmasıyla senet zilyetliğinin devir alana geçmesi gerekmektedir. Bu devrin geçerli olarak kurulması için nama yazılı senedin düzgün bir temlikname zinciri içermesi gerekir. Yani devir işlemini gerçekleştiren kişinin yetkili olması önemlidir. Ciro ve teslim ile devir gerçekleştirilir.
• Emre yazılı senet kanunda “emre yazılı olan ve kanunen böyle sayılan kıymetli evrak.” olarak yapılır. Yani doğru kurulmuş bir ciro zinciri ile senet sahibinin hakkını ileri sürebildiği, borçlunun ise senet ibraz edildiği takdirde borcu ifa ettiği senetler emre yazılı senetlerdir. Emre yazılı senetler ciro ile miras yoluyla, alacağın temliki ile, cebri icra gibi yollarla devredilebilirler. En yaygın devir yolu olan ciro ve devir ile senet devredilebilir.
• Hamiline yazılı senetlerde ise, doğmuş hak ile kıymetli evrak arasındaki bağ en yüksektir. Sınırlı sayıda hamiline yazılı senet vardır. Aynı zamanda TTK gereğince poliçe, bono, varant, makbuz senedi hamiline düzenlenemez. Senedin içeriğinde hamil kimse senetteki hakkın sahibinin o olacağı yönünde kayıt bulunur. Örneğin milli piyango biletleri, hamiline yazılmış çek bu gruba örnektir. Hamiline yazılı senetler menkul mallar gibi devir iradesi ve zilyetlik devri ile devredilebilir.

E) Kambiyo Senetlerine Benzeyen Senetlerde İse;

emre yazılı havale halinde ve emre yazılı ödeme vaadinde ortaya çıkar. TTK senet metninde poliçe olarak gösterilmese bile açık olarak emre yazılı düzenlenen ve diğer konularda da poliçeyi andıran havalelerin poliçe hükmünde olduğunu söylemiştir. Emre yazılı ödeme vaadinde ise, senet metninde bona olarak gösterilmese bile açık olarak emre yazılı düzenlenmiş ve bononun özelliklerini taşıyan ödeme vaatleri, bono hükmündedir.